(uit Vara Magazine van 5 mei 2003 )

De camera hield van hem en hij was gek op de camera. Het was ook een vruchtbare combinatie. Waar Fortuyn verscheen, schoten de kijkcijfers omhoog, zoals na ieder tv-optreden Fortuyn op zijn beurt weer steeg in de verkiezingspolls. Pim Fortuyn was televisie, vaak ook leuke televisie, zelfs voor diegenen die niets van zijn gedachtegoed moesten hebben.

Tegendraads, ongrijpbaar, soms agressief, dan weer poeslief, maar nooit saai en voorspelbaar. Fortuyn stond garant voor entertainment en onrust op televisie. Politiek cabaret, scherp, tot op het vileine af, brutaal, helder en niets en niemand ontziend. Wie herinnert zich niet de uitval naar Wouke
van Scherrenburg. "Mens ga naar huis, ga koken.", of het zuigende -'Hopelijk zit U er de volgende keer wat vrolijker bij, meneer Melkert."

Ronduit provocatief gedroeg hij bij Rick Nieman aan tafel, toen hij dikke wolken sigarenrook in de richting blies van SP-kamerlid Agnes Kant. Schaamteloos weer was zijn antwoord- " Ik nodig alle leuke jongens van Nederland uit om het van dichtbij te bekijken" - op de vlerkerige vraag van een Yorin-presentator of hij ook zijn schaamhaar schoor. Of toen hij in de TV-show van de brave Ivo Niehe onderricht gaf over de smaak van sperma op een wijze als was hij te gast in een programma over wijnen. Alleen een beschouwing over de afdronk ontbrak.

Zouden zulke uitspraken voor elke politicus de doodsteek betekenen, zo niet voor Fortuyn. Het maakte hem alleen maar populairder. Bij de kiezers, maar zeker ook bij de tv-makers. Met afstand was Fortuyn de favoriete gast van elk tv-programma, of het nu was bij de serieuze Witteman of bij de Surprise Show van Hennie Huisman. Een prestatie die geen politicus voor hem ooit had bereikt. In zijn recente essaybundel, 'Het wilde westen,' maakt Joost Zwagerman de vergelijking tussen Fortuyn en die andere, eveneens inmiddels overleden, publiekslieveling, Herman Brood. Herman Brood en Pim Fortuyn, noteert Zwagerman, fungeerden ieder voor zich en ieder op hun eigen manier als 's lands nationale Pietje Bellfiguur. "Brood was de artistieke Taugenichts, Fortuyn de politieke rebel. Brood was cult, Fortuyn was, soms, camp - twee stromingen die ooit behoorden tot een alleen voor ingewijden waarneembare en toegankelijke subcultuur." Vroeger, in het oude verzuilde Nederland, zouden beiden zijn veroordeeld tot een rol in de marge en geen televisieprogramma had zich aan hun gewaagd. Maar het Nederland dat in de jaren negentig was getransformeerd van een domineesland in een, zoals Zwagerman schrijft 'pulserend, nationaal partycentrum' sloot hen dankbaar in de armen vanwege hun geweldige amusementswaarde. Ze fungeerden als sleutelfiguren in het op drift geraakte Nederland.

Hij mocht dan een dankbare gast zijn, een gemakkelijke studiogast was was Pim Fortuyn niet. Jeroen Pauw was in ieder geval altijd op zijn hoede voor hem. "Ik heb hem aan het begin van zijn opkomst een paar keer geïnterviewd. Hij was toen nog vrij rustig, maar toch zat ik te wachten op het moment dat hij in de aanval zou gaan. Je bent als interviewer gewoon om de regie in handen te houden, maar dat was bij Fortuyn niet gemakkelijk. Hij was onvoorspelbaar en onberekenbaar. Ze verschillen verder hemelsbreed van elkaar, maar in dat opzicht was Fortuyn wel te vergelijken met Ischa Meijer. Bij beiden spookte constant door mijn hoofd- Oh god als dit maar goed gaat.' Ik vond het zwaar, om Fortuyn te interviewen, maar tegelijkertijd was het ook spannend. Die spanning voelde de kijker ook, vandaar dat zoveel mensen op hem afstemden." Voor Paul Witteman was dat onverwachte, dat onberekenbare juist een reden om hem als gast uit te nodigen. Zelfs al ruim voordat Fortuyn was uitgegroeid tot nationale held. "Ergens begin jaren negentig, bij het programma 'De Kloof', belden we hem al als we behoefte hadden aan een dwarse, tegendraadse mening," herinnert Witteman zich. "Je hoopte dat zo iemand de zaak zou ontregelen. Nee, ik was nooit bang dat het uit de hand zou lopen. Daar was Fortuyn toch ook weer te beschaafd voor. Als je hem voorhield dat hij nu even zijn mond moest houden, deed hij dat ook." Witteman mocht hem wel. "Hij was buitengewoon intelligent en die intelligentie ging gepaard met megalomanie en met het uitgesproken charisma dat iemand nodig heeft om uit te groeien tot een tv-persoonlijkheid. Kijk, als je om een dwarse mening verlegen zit zou je ook Oltmans of Ratelband kunnen uitnodigen, maar die missen de diepgang en intelligentie van Fortuyn. Juist die combinatie maakte Fortuyn zo uitzonderlijk. "

Behalve charisma bezat Fortuyn ook de gave van het woord. Hij was helder en direct. "Ik heb lang gedacht dat hij de man op de steiger niet zou aanspreken," bekent Ton Elias, communicatieadviseur en commentator bij SBS6-programma 'Stem van Nederland'. "Maar daarin heb ik me schromelijk vergist, zoals ik ook de mate heb onderschat waarin hij de onvrede wist te mobiliseren. Het lukte hem omdat hij er niet heen omdraaide, hij gaf een duidelijk en helder antwoord, geen wenselijk of politiek correct antwoord."

Het staat Elias nog helder voor de geest hoe Fortuyn met studenten in debat ging die klaagden over de studiefinanciering. "Stel je niet aan joh," wees Fortuyn hen terecht. "Iedereen weet toch dat studenten over zeeën van vrije tijd beschikken. Kom op, ga gewoon een baantje zoeken."Of neem het beruchte lijsttrekkersdebat van 27 maart in de Soundmixshow. Iedere lijsttrekker moet zich rot hebben geërgerd aan Henny Huisman, die tot drie keer aan toe, inbrak in het programma, maar Fortuyn, was de enige die er iets van zei. "Iedereen dacht het, hij zei het," herinnert Elias zich. "Vakmatig gezien had ik grote bewondering voor hem. Hij dacht goed na over de boodschap die hij wilde uitdragen en nam daar ook de tijd voor. Je merkt dat Wouter Bos goed naar hem heeft gekeken aan zijn gebruik van oneliners en aan de bestudeerde nonchalance van zijn kleding. En als ik me niet vergis is ook Gerrit Zalm beter gekleed sinds Fortuyn. Maar die was weer authentieker in zijn ergernissen en zijn vrolijkheid. Politici kun je wel degelijk beter leren communiceren, maar nooit voor 100 procent. Fortuyn had de volle mep van nature."

Een gave die hij in dienst stelde van dat ene grote doel. "De hele strategie was gericht op een ding: Pim vooruit. Om dat bereiken maakte hij gebruik van verschillende politieke partijen, van bladen en van de televisie," vat Paul Witteman samen. Het zat er al vroeg in. Al op jonge leeftijd had Fortuyn het gevoel te willen ontsnappen aan het typische middenklasse-gezin waarin hij opgroeide. Vader was een handelsreiziger in enveloppen, moeder een huisvrouw en kleine Pim? Die voelde zich een prins. "Mijn moeder zegt ook dat een prins ben, ik ben haar prinsje," schrijft Fortuyn in zijn autobiografie 'Babyboomers'. "Ze trekt me altijd mooie kleren, die ze zelf heeft gemaakt op de naaimachine." Die zelf gemaakte prinsenkleren werden op zestien-jarige leeftijd verruild voor zijn eerste C&A pak, compleet met das en overhemd, zo valt te lezen in het boek 'In de ban van Fortuyn.'

Fortuyn, tot dan een onopvallende, enigszins teruggetrokken leerling, onderging een metamorfose. Toen, zo halverwege de jaren zestig, moet hij overtuigd geraakt zijn van het belang van kleding. Het gaf hem zelfvertrouwen en het maakte de buitenwereld in een oogopslag duidelijk dat men te maken had met niet zomaar een doorsnee jongeman. 'Ik wijk af, dus ik besta.' had zijn motto kunnen zijn. Op de Vrije Universiteit was het niet anders. Terwijl zijn medestudenten, geheel conform de tijdgeest, zich hulden in spijkerpak of oosters tapijt, droeg Fortuyn een pak met knickerbocker. Na een studie sociologie volgt een korte carrière als wetenschapper in Groningen. Fortuyn werd marxist, maar wel een in een keurig pak. Wat voor zijn kameraden voldoende reden was om hem niet serieus te nemen.

Via zijn vriend, de latere staatssecretaris Roel in 't Veld, die in Fortuyn een hedendaagse Tijl Uilenspiegel zag, werd Fortuyn in de vroege jaren negentig benoemd tot projectmanager OV-studentenkaart, een project dat de nodige aandacht in de media kreeg. Voor het eerst maakte Fortuyn zijn opwachting in talkshows en actualiteitenprogramma's. Naar eigen zeggen raakte hij er gelijk verslaafd aan. "Ik geniet van de camera's. Dat heb ik in mijn tijd met de OV-studentenkaart geleerd. Toen heb ik leren omgaan met de media. Journalisten weten dat niet, die zijn lui," tekenen Chorus en De Galan op uit zijn mond. Het proefde naar meer. Eindelijk werd hij gezien en gehoord, een verlangen wat hij al vanaf zijn jeugd koesterde. Volgens zijn vriend en therapeut IJde Lansen had Fortuyn "een doodsangst om niet gezien te worden. Zodra hij in de schijnwerpers stond, stroomde het infuus weer in de aderen. Als hij niet meer opviel dan een ander, was dat pijnlijk. Iedereen moest lijden aan een overdosis Pim."

Maar voorlopig moest Fortuyn het doen met een incidenteel tv-optreden, een column in Elsevier en met optredens her en der in het land. Hij werd een veelgevraagd spreker op symposia en congressen. 'WP Fortuyn, schrijver en spreker," vermeldde zijn visitekaartje. "In die zaaltjes heeft hij zijn retorische gaven aangescherpt,' zegt Dig Istha, communicatieadviseur en voormalig spindoctor voor de PvdA. "Vergis je niet, het is niet makkelijk om zo'n zaal vol met mensen die veel te veel geld hebben betaald, te vermaken. Fortuyn kon dat. Hij sprak altijd over echte mensen, in de trant van: 'Gisteren nog sprak ik de weduwe van een Rotterdamse havenarbeider die niet meer de straat durft op te gaan, vanwege die Marokkaantjes.' Briljant is dat, die weduwe zet zich vast op je netvlies. Het is honderd keer effectiever dan een abstracte verhandeling over de integratieproblematiek. Istha: 'Ik ken eigenlijk maar een iemand die over diezelfde gave beschikte, Ronald Reagan. Ook die begon steevast een speech met een zogenaamd toevallige ontmoeting met bijvoorbeeld een Vietnam veteraan, om van daaruit naar een hoger abstractieniveau te gaan. En net als Reagan wist ook Fortuyn het zo verdomd goed te zeggen, zo helder en beeldend."

Zijn eerste vaste tv-optredens had Fortuyn te danken aan zijn vriend Harry Mens, in wiens programma Business Class hij tweewekelijks een praatje hield. Professor Pim, zoals hij steevast door Mens werd aangekondigd, groeide al snel uit tot de lieveling van het publiek en van de kijkers. Een optreden van Fortuyn was goed voor minimaal 40.000 kijkers extra.

Harry Mens: "Hij was erg geliefd bij de vrouwelijke kijkers. Die wist hij vast te houden. Ik durf de stelling aan dat van de 1,3 miljoen stemmen er zeker 800.000 afkomstig waren van vrouwen." Grinnikend herinnert Mens zich hoe Fortuyn altijd zo halverwege de opnames kwam aanrijden. De verlengde Daimler werd door zijn chauffeur pontificaal op de stoep bij de ingang geparkeerd, waarna 'de Majesteit naar binnen schreed'. Mens: "Echt diva-gedrag, wat wel met die nichtenachtergrond te maken zal hebben. Hij bereidde zich ook nooit voor op ons gesprek, heel bijzonder vond ik dat. De gesprekken verliepen meestal soepel, zeker als hij zich relaxed voelde. Maar de enkele keer dat hij zich na een nacht doorhalen bij me meldde, moest ik alert zijn. Dan werd de diva vals en narrig."

Via Business Class kwam Fortuyn in contact met Willem van Kooten die hem aanspoorde de politiek in te gaan. Van Kooten zag in hem de ideale lijsttrekker voor zijn nieuwe politieke beweging, Leefbaar Nederland. Fortuyn accepteerde de uitnodiging en werd gekozen. 'Ik heb er zin an. At your service.' Het NOS-journaal van acht uur opende die dag met zijn verkiezing tot lijsttrekker. Bij Leefbaar Nederland knalden de champagne kurken. "Pim was als een kind zo blij," aldus Kay van der Linde, spindoctor van Leefbaar Nederland in 'In de ban van Fortuyn. "Al die mensen om hem heen, die aan zijn lippen hingen. Hij vond het fantastisch." Het zou niet lang meer duren vooraleer half Nederland aan zijn lippen hing. Fortuyn was vanaf dat moment niet meer van het beeldscherm af te branden. Aan Kay van der Linde de taak het ongeleide projectiel enigszins te sturen in zijn mediacontacten. Geen eenvoudige taak, zo bleek al snel. Fortuyn ging bij voorkeur zijn eigen gang. Zenders als RTL4, RTL5, Yorin en SBS 6 zette Fortuyn hoog op zijn lijstje. De KRO, EO en VARA hebben iets minder prioriteit en de NOS bungelt onderaan. 'Ruzie" staat onderstreept op het lijstje met omroepen, dit tot verdriet van Van der Linde. De ruzie met wat Fortuyn aanduidde als 'de staatsomroep', was ontstaan na de, achteraf onterechte, aantijging dat parlementair verslaggever Job Frieszo lid zou zijn van de PvdA. Frieszo eist en krijgt zijn excuses, zij het met de grootst mogelijke tegenzin.

Het zou niet de enige aanvaring zijn tussen Fortuyn en de media. Tegen Chorus de De Galan bekent Kay van der Linde dat het een bewuste strategie was. "Van David Garth in New York geleerd. Als de pers in de rij staat kun je je veroorloven bot te zijn," aldus Van der Linde. Omgekeerd ging de pers ook niet al te zachtzinnig om met Fortuyn, met als absolute dieptepunt Trouw-columnist Matty Verkamman, die over Fortuyn schreef: "Jij vuile, kale nepprofessor, jij hebt de intelligentie van Adolf Hitler en de charme van Heinrich Himmler! Jij leeft van haat en daarom hoop ik dat je in die dark room van je zo gauw mogelijk aids krijgt." Het maakte de populariteit van Fortuyn alleen maar groter. "Dat rellen tegen de pers was erg goed," blikt Ton Elias terug. "Het bevestigde het beeld bij de kiezers dat politiek en media een pot nat zijn. En dat is ook zo. Kijk naar Ferry Mingelen die nooit doorvraagt, kijk naar Frits Wester die tijdens een verkiezingsdebat meer aan het woord is dan de lijsttrekkers zelf. De mensen zijn niet gek, die hebben goed door hoe het werkt." Maar ergens begin februari 2002 overspeelt Fortuyn zijn hand. In een interview met de Volkskrant stelt hij voor artikel 1 van de Grondwet af te schaffen en stelt dat Janmaat 'voor een deel gelijk heeft'. Kay van der Linde is ontsteld. Minutieus had hij samen met Fortuyn het interview voorbereid, maar Fortuyn had zich niets van zijn adviezen aangetrokken. Het interview betekende het einde van het lijsttrekkerschap van Leefbaar Nederland, maar zeker niet het einde van Fortuyns populariteit. Zelfs van zijn aftocht wist hij een media event te maken. Hij liet de auto voorrijden en maande zijn chauffeur Herman tot kalmte, te midden van een zee aan camera's. "Wacht, wacht. Doe rustig aan. Geef ze een moment." Het achterraam gaat open, Fortuyn wuift met zijn rechterhand en roept: "Ik word minister-president van dit land. Vergis je niet." Het beeld van de wuivende Fortuyn zou tientallen keren op het scherm voorbij trekken.

De rest is bekend. Er kwam een nieuwe partij, de Lijst Pim Fortuyn, nog meer media-aandacht en uiteindelijk een buitengewoon treurig einde aan het leven van een man die als geen ander de media wist te bespelen. Hij was, schrijft Joost Zwagerman, 'het icoon van de nieuwe typische Nederlander die er eer in stelt te leven volgens het credo van de overtreffende trap; het hardst, het grootst, het hevigst, het ikst. (..) Pim Fortuyn bewoog zich in de Nederlandse media alsof heel het land was getransformeerd tot het Big Brother-huis in Almere. Hij was de steracteur in een versoapte reality-show."